Аннотация. Ономастикалық атауларды бір тілден екінші бір тілге аудару немесе дыбысталуы бойынша игеріп дұрыс жазу – тіл білімі, аударма жасау барысындағы өзекті мәселелерінің бірі. Себебі, ономастикалық атаулар жәй ғана тілдік бірлік, құбыстар емес, онда мемлекетаралық, ұлтаралық қарым-қатынастың дамуында өте маңызды рөл атқаратын экстролингвистикалық факторлар (идеологиялық, тарихи, мәдени, географиялық, дүниетанымдық, әлеуметтік, тілдік қатынас) сақталған. Қазақ тілі мен қытай тілі генетикалық жағынан бірі қытай-тибет тіл тобына, енді бірі алтай тіл тобына тән болса, құрлымы жағынан қытай тілі түбір тілге, ал қазақ тілі жалғамалы тілге жатады. Оның үстіне екі тілдің жазуларында да елеулі айырмашық бар: бірі мағыналық-буындық жазуды қолданса, енді бірі дыбыстық жазуды қолданады. Орыс тілінің дыбысталу заңдылығы негізінде жасалған қазіргі қолданыстағы «Палладий транскирипциясы» қазақ тілінің дыбысталу заңдылығына сәйкес келмейді. Зерттеу жұмысында қытай тіліндегі ономастикалық атауларды латын графикалы жаңа қазақ жазуымен транслитерация жасаудың жолдары мен емле-ережелері көсетіледі.
Тірек сөздер: қазақ тілі, қытай тілі, ономастикалық атаулар, дыбыс, латын графикасы, транслитерация.
Ономастикалық атауларды қытай тілінен орыс тіліне транслитерациялауда бүгінгі күнге дейін XIX ғасырдың екінші жартысында Ресейде өмір сүрген, сондағы синологияның негізін салушыларының бірі Архимандрит Палладий жасаған – «Палладий транскирипциясы»(1) https://cidian.ru/palladius (дұрысы транслитерациясы) қолданылады. Қазақ тілінің дыбысталу заңдылығына жат болуына қарамастан Отандық қазақ тілді басылымдарда қытай тіліндегі адам аттары, жер-су атаулары, көшелер мен мекеме атаулары т.б. бәрі де «Палладий транскирипциясы» бойынша жазылып келеді. Оның басты себебі көршіміз қытай туралы ақпараттардың бәрі орыс тілді басылымдардан аударылып, баспа-бас көшіріліп пайдаланудан болса, енді бір жағынан қазақ тіл білімінде осы тілдер бойынша арнайы зерттеулер жасалып, тиісті емле-ережелердің болмағандығынан деуге болады. Сол себепті тек қытай тіліндегі ғана емес, жалпы шетелдік ономастикалық атауларды орыс тілінің заңдылығы бойынша жазу үдерісі күні бүгінге дейін жалғасып келеді.
Қазақ, орыс тілдері екі жүйеге жататын, дыбыстық жүйесі мүлде сәйкес келмейтін тілдер боғандықтан, орыс тіліне бейімдеп жасалған аудармалар мен транслитерация қазақ тіліне лайық келмейтіндігі түсінікті. Үш тілдің дыбыстық жүйесі мен ондағы дыбыстардың функционалды ерекшелігін салғастырып көргенімізде, оған көзіміз нақты жетті. Яғни қытай тіліндегі ономастикалық қазақ тілінің дыбыстық табиғатына сай келетін латын графикалы қазақ латын жазумен транслитерациялағанда, онымыз орыс тіліндегідей емес, түпнұсқа бойынша дыбыстауға жақын, игеріп жазуға қолайлы болып
шықты(латын графикалы қазақ латын жазуымен транслитерациялағанда, ең соңғы жариялаған 31 әріптен тұратын әліпбидің жетілдірілген жаңа нұсқасы басшылыққа алынғанын ескертеміз).
Мәселен, қытай тілінде мұрын жолды, «йүнму» деп аталатын «ng» дыбысына қазақ тілінде «ң» деген сәйкес дыбыс бола тұра, орыс тілінің дағдысы бойынша оны «нь», «н»
деп таңбалап жүрміз. Мысалы: 王 иероглифінің оқылуы Wang, оны қазақша Ваң (Uañ) деп дәл таңбалауға болады, бірақ оны орыс тіліндегідей Вань немесе Ван деп таңбалау үрдісі бар. Сол сияқты, ежелгі қытайдың ұлы ойшылы 孔夫子(қытай латын пининде Kong fu zi)-ны қазақша Кұң фу зы латынмен Kūñ fū zy (бірінші буында қытай тіліндегі о дыбысы ұ жақын оқылады) деп оқып жазу керек еді, бірақ оны орысша Конфуций деп жазып жүрміз. Сол секілді, қытай реформаторы 邓小平(Deng xiao ping-нің) қазақшасы
Дың Шау пің (Dyñ Şaupiñ) болу керек еді және бұл түп нұсқаға өте жақын болатын, бірақ Дэн Сяопинь деп жазу тоқтар емес. 江泽民 (Jiang Zemin) Жаң Зымін (JañZymin) дегенді Цзян Цзэминь деп, бұрынғы төрағасы毛泽东( MaoZedong) қазақшасы Мау Зыдұң( Mau Zydūñ) дегенді Мао Цзэдун деп, қазіргі төрағасы 习近平 (Xi Jinping) дұрысы Ші Жінпің (Şi Jinpiñ) болу керек, оны Си Цзиньпин деп жазу тағы бар. Осыған қарап-ақ орыс тіліне бейімдеп жасаған «Палладий транскрипциялау жүйесі» қазақ тілінің фонетикалық заңдылығына мүлде келмейтіндігін байқауға болады.
Бүгінгі қазақ тілді бұқаралық ақпарат құралдары, орыс тіліндегі нұсқалардың сақталуын жақтайтындығына қарамастан, кейбір журналистер сеңді бұзып, дұрыс жолға түсіп келеді. Яғни ҚХР астанасы 北京(bei jing) бұрын орыс тілі бойынша Пекин деп жазып келсе, бұл күндері Бейжің(Bei jiñ) деп айтып та, жазып та жатыр. Сол сияқты, ШҰАР-дың орталығы 乌鲁木齐 (Wulumuqi) атауын (моңғол тіліндені көрікті жайлау деген мағынаны білдіретін «Үрімжі» деген сөзден шыққан) қазір бұрынғыдай Урумчи демей, Үрімжі (ürimji) деп жазыла бастады. Демек, ендігі жерде бір-екілеген жер-су атауы ғана емес, жалпы шетелдік ономастикалық атауларды бұрынғыдай орыс тілінің заңдылығы бойынша емес, қазақ тілінің фонетикалық заңдылығына сай, түп нұсқа тілдің дыбысталуына жақындатып жазған дұрыс деп білеміз. «Қазақ жазуын латын графикасына көшіру» дегеніміз орыс тіліндегі дүниелерді еш өзгеріссіз латын таңбаларымен көшіріп бере салу емес, ең алдымен, қазақ тілінің тазалығын, тәуелсіздігін, заңдылығын сақтау болса керек. Ол үшін бізбен тығыз қарым-қатынаста болатын барлық тілдер бойынша қазақ тілінде бейімдеп жазудың (транслитерация жасау) еміле-ережелері жасалуы, бұрынғы барлары жетілдірілуі қажет деп білеміз. Зерттеу жұмысында сипаттау, салғастыру, салғастырмалы-тарихи әдістері қолданылды. Интернет қоры мен бірге «Қазіргі заман қытай тілі» (2), «Қытай энциклопедиясы. Тіл-жазу томы» (3), «Емле туралы білім» (4) т.б еңбектер пайдаланылды.
Қытай иероглифтерінің саны 60 мыңнан асады. Иероглиф саны көп, еске сақтауға, оқуға, жазуға қиын болғандықтан, оқу-оқыту жұмыстарын жеңілдету мақсатында Қытай орталық үкіметі 1958 жылдан бастап қытай тілінің латынға негізделген дыбыстық жобасын (pinyin) енгізген. Қытай тілі дыбыстарын таңбалауда латынның жиырма алты дара әріп пен төрт қосар әріп қолданылды, яғни латын жазуы негізінде жасалған осы отыз әріппен қытай тілі дыбыс жүйесіндегі «шыңму», «йүнмуларды» айырып жазып, 413 буынды таңбалаған. Бұл қадам арқылы қытай өз ішінде қытай тілін, иероглифтерді оқып- үйренуге, жалпыластыруға үлкен қолайлылықтар жасалумен бірге, қытай тіліндегі аударуға келмейтін жер-су, адам аттарын өзге тілдердің дыбыстық ерекшеліктеріне сай жазуға мүмкіндіктер туғызды. Осы негізде әлемнің көптеген елдері қытай ономастикасын
өз тілдеріне лайықтап транслитерация жасайтын ережелерін жасады (https://baike.baidu.com/ ) 汉语拼音方案
Қытай пинин жазуында қолданылатын латын әріптері:
Aa Bb Cc Dd Ee Ff Gg Hh Ii Jj Kk Ll Mm Nn Oo Pp Qq Rr Ss Tt Uu Vv Ww Xx Yy Zz
Қосар әріптер : ZH zh, CH ch, SH sh, NG ng (https://zh.m.wikisource.org/) 汉语拼音
方案
Әліппедегі V (в) таңбасы тек шетел тілдері мен диалектлерді таңбалау үшін ғана
қолданылады. Қытай жазуы буындық, мағыналық жазу болып, ондағы әрбір иероглиф бір буын есептеледі. Қытай тілінің дәстүрлі талдау әдісі бойынша бір буындағы дыбыстарды
«шыңму»(声母) мен «йүнму» (韵母) деп екі бөлікке бөледі. «Шыңму» дегеніміз буын басындағы дауыссыз дыбыстар. «Йүнму» – буындағы шыңмудан кейін келген бөлігі. Мысалы: hai(海), gan(甘), zhang(张)，qiao(桥）деген буындардағы h, g, zh, q дегендер Шыңму болса, ai, an, ang, iao дегендер - йүнму.
Қытай әдеби тіліндегі шыңмулар саны жиырма бір. Олар: b, p, m, f, d, t, n, l, g, k, h, j, q, x, zh, ch, sh, r, z, c, s. Йүнмулар саны 38 , олар өз ішінен жалаң йүнму, қосар йүнму және мұрын жолды йүнму болып үшке бөлінеді. Мәселен a, o, e, i, u, ü йүнмулары – бір ғана дауысты дыбыстан тұратын жалаң йүнмулар болса, ai, ei, ao, ou, ia, ie, ua, uo, üe, iao, iou, uai, uei секілді йүнмулар қосар йүнмуларға жатады. Қосар йүнму екі немесе үш дауысты дыбыстан жасалғандықтан, қосар йүнмулар деп аталған. Мұрын жолды йүнмулар: an, ian, uan, üan, en, in, uen, ün және ang, iang, uang, eng, ing, ueng, ong, iong (http://xh.5156edu.com/page/z4722m7356j18994.html)
Мұрын жолды қатарына дауысты дыбыстарға «n» және «ng» екі мұнын жолды дауыссыз дыбыстардың тіркесуінен жасалған йүнмулар жатады. Оқылуы, қазақ тіліндегі
«н» және «ң» дыбыстарына сәйкес келеді.
- кесте – Қытай тіліндегі шыңмулар, яғни буын құрайтын дауыссыз дыбыстар және олардың латын негізді қазақ әліпбимен таңбалануы
|
Қытай пинин |
Қазақ латын |
Қытай пинин |
Қазақ латын |
|
b [p] |
b |
j [tɕ] |
j |
|
p [pʰ] |
p |
q [tɕʰ] |
tş |
|
m [m] |
m |
x [ɕ] |
ş |
|
f [f] |
f |
zh [ʈʂ] |
j |
|
d [t] |
d |
ch [ʈʂʰ] |
tş |
|
t [tʰ] |
t |
sh [ʂ] |
ş |
|
n [n] |
n |
r [ʐ] |
r |
|
l [l] |
l |
z [ts] |
z |
|
g [k] |
g |
c [tsʰ] |
s |
|
k [kʰ] |
k |
s [s] |
s |
|
h [x] |
h |
|
|
Қытай тіліндегі жартылай дауысты дыбыстар және олардың латын незізді қазақ әліпбимен таңбалануы:
Қытай пинин Қазақ латын
y/i [i ] i / i
w/u [u ] u
yu/ [y ] i /
- кесте – Қытай тіліндегі жалаң йүнмулар және олардың латын незізді қазақ әліпбимен таңбалануы
|
Қытай пинин |
Қазақ латын |
Қытай пинин |
Қазақ латын |
|
a [ɑ] |
a |
i [i] |
i |
|
o [ɔ] |
o, ū |
u [u] |
u |
|
e [ɤ] |
y |
[y] |
|
- кесте – Қытай тіліндегі қосар йүнмулар және олардың латын незізді қазақ әліпбимен таңбалануы
|
Қытай пинин |
Қазақ латын |
Қытай пинин |
Қазақ латын |
|
an [ɑn] |
an |
iu [i ɔu ] |
iu |
|
ang [ɑŋ] |
añ |
ie [i ] |
ie |
|
ai [ɑi ] |
ai |
iong [i ŋ] |
ioñ |
|
ao [ɑu ] |
au |
ua [u ɑ] |
ua |
|
en [әn] |
yn |
uan [u ɑn] |
uan |
|
eng [әŋ] |
yñ |
uang [u ɑŋ] |
uañ |
|
ei [ i ] |
ei |
uai [u ɑi ] |
uai |
|
ou [ɔu ] |
ou, u |
ui [u i ] |
ui |
|
ong [ ŋ] |
oñ |
uo [u ɔ] |
uo, o |
|
ia [i ɑ] |
ia |
n [yn] |
n |
|
iao [i ɑu ] |
iao |
e [y ] |
e |
|
ian [i n] |
ian |
an [y n] |
an |
|
iang [i ɑŋ] |
iañ |
er [ɚ] |
yr |
Қазақ тілі мен қытай тілі генетикалық жағынан болсын, типологиялық жағынан болсын мұлде бөлек тілдер: бірі қытай-тибет тіл семиясына, енді бірі алтай тіл семиясына тән, құрлымы жағынан қытай тілі түбір тілге, ал қазақ тілі жалғамалы тілге жатады. Оның үстіне екі тілдің жазуларында да елеулі айырма бар: бірінікі мағыналық-буындық жазу болса, енді біріде дыбыстық жазу. Дыбысталу жүйесінде де үлкен айырмашылық бар. Екі тілдегі осындай ерекшеліктерді ескеріп, транслитерация заңдылығын сақтай отырып, қытай тіліндегі дыбыстардың оқылу бойынша оларды латын незізді қазақ әліпбимен төмендегідей таңбалауға болады:
- Қытайдың латын пининіндегі (Қытай тілі дыстарының латын транскрипциясы) zh мен j әрібін қазақ латын әліпбиі бойынша бір ғана j (ж) мен, сол сияқты дыбысталуы өте жақын ch мен q әрібін tş(ч) мен, сол сияқты sh мен x әріптерін бір ғана ş (ш) мен, c мен s әрібі s(с) мен таңбалау қажет. Мысалы:
zh/j=j ch/q= tş sh/x = ş c/s=s
қытай қаз.латынша қаз. кирилш
|
广州 Guangzhou |
zh = j |
|
Guañ ju Гуаңжу(жер аты) |
|
长江 Changjiang |
j=j |
ч= tş |
Tşañ jiañ Чаңжиаң(жер аты) |
|
陕西 Shanxi |
sh = ş |
x=ş |
Şan şi Шанши (жер аты) |
|
蔡畅 Cai Chang |
с= s |
ch= tş |
Sai tşañ Сай Чаң (жер аты) |
|
四川 Sichuan |
s =s |
ch= tş |
Si tşuan Сычуан (жер аты) |
- Қытай тілі дыбыстық жазу жобасындағы жалаң йүнму (бір дауысты дыбыстан жасалған йүнму) болып келетін дара дауысты а дыбысын қазақ латын әлібиі бойынша а мен, o дыбысын о кейде ū мен, е дыбысын у және e мен, u дыбысын ū мен, i дыбысын i және y мен, ü дыбысы ü және üi-мен таңбалауға болады. Мысалы:
|
a=a |
o=o/ ū |
e=y |
u=u |
i=i/y = i |
|
|
қытай 巴金 |
Ba Jin |
|
a=а |
қаз.латынша Ba Jin |
қаз.кирилше БаЖін (адам аты) |
|
渤海 |
Bohai |
|
o=о |
Bo hai |
Бохай (теңіз аты) |
|
彭真 |
Peng Zhen |
e=y |
Pyñ Jyn |
Пың Жын (адам аты) |
|
|
十三陵 |
Shisanling |
i=y |
Şy san liñ |
Шысанлиң(жер аты) |
|
|
朱德 |
Zhu De |
u= ū |
Jū Dy |
Жу Ды (адам аты) |
|
|
刘纪 |
Liu Ji |
i=i |
Liu Ji |
Лиу Жи (адам аты) |
|
|
鲁迅 |
Lu X n |
= |
Lu Ş n |
Лу Шүн (адам аты) |
|
徐特立X Teli = i Ş i Ty li Шүй Тыли (адам аты) Ескерту:
- қытай тілінде буын құрағанда ng(ñ)-ның алдына келетін о таңбасы ū болып дыбысталатындықтан сондай буындарды жазғанда о ны дыбысталуы бойынша ū деп таңбалау қажет. Басқа буындарда кездессе о ны о мен жазу қажет.
o=o/u Мысалы:
|
қытай |
|
қаз.латынша |
қаз.кирилше |
|
重庆 |
Chongqing |
Tşoñ tşiñ |
Чұң Чиң(жер аты) |
|
中国 |
Zhongguo |
Jūñ go |
Жұң го(қытай) |
|
东北 |
Dongbei |
Dūñ bei |
Дұңбей (жер аты) |
- ашық буындағы ü дыбысы üi деп жазылады. Мысалы:
қытай қаз.латынша қаз.кирилше
屈原 Q Yuan = i Tş i I an Чүй Йуан (адам аты)
徐向前 X Xiangqian Ş i Şiañ tşian Шүй Шиаңчиан(адам аты)
愚公 Y Gong Üi Gūñ Үй Гұң (адам аты)
绿洲 L zhou L i ju Лүй жу(жер аты)
қытай пинин жазуында ü таңбасы j, q, x таңбаларынан кейін келгенде ü-ның екі нүктесі түсіріліп жазылады да, n дыбысына тіркесіп буын құрағанда, түсірілмей жазылады. Қазақ тілінде дыбысталуы бойынша ü болып жазылады.
Бітеу буындағы ü дыбысы ü мен жазылады. Мысалы:
қытай қаз.латынша қаз.кирилше
孙中山 S n Zhongshan = S n Jūñ şan Сүн Жұң шан (адам аты)
鲁迅 Lux n Lū ş n Лұ шүн (адам аты)
Мұрын жолды n, ng екі дыбыстың соңынан тіркелуі арқылы жасалған сөздердің жазылу тәртібі:
|
қытай 艾青 Ai qing |
ai = ai |
қаз.латынша Ai tşiñ |
қаз.кирилше Ай чің (адам аты) |
|
北京 Beijing |
ei = ei |
Bei jiñ |
Бей жің (қала аты) |
|
毛泽东 Mao Zedong |
ao = au |
Mau Zydūñ |
Мау Зыдұң (адам аты) |
|
周建人 Zhou Jianren |
оu= u |
Ju Jianryn |
Жу Жианрын (адам аты) |
|
韩友温 Han youwen |
аn= аn |
Hаn Iu uyn |
Хан Иу уын (адам аты) |
|
陈祯 Chen Zhen |
en=yn |
Tşyn Jyn |
Чын Жын (адам аты) |
|
王伟 Wang Wei |
ang= añ |
Uañ Uyi |
Уаң Уый (адам аты) |
|
耿世民Geng Shimin |
eng= eñ |
Gyñ Şy miñ |
Гың Шы миң (адам аты) |
|
嘉峪关Jiayuguan |
ia= ia |
Jia i guan |
Жя үй гуан (жер аты) |
|
王杰 Wang Jie |
uang= uañ |
Uañ Jie |
Уаң Жие (адам аты) |
|
蕉裕禄 Jiao Yulu |
iao = iau |
Jiau Üilu |
Жиау Үйлу (адам аты) |
|
刘胡兰 Liu Hulan |
iu = iu |
Liu Hu län |
Лиу Ху лән (адам аты) |
|
天津 Tianjin |
ian= ian |
Tian jin |
Тиан жин (қала аты) |
|
新华 xinhua |
in = in |
Şin hua |
Шин хуа (агенттік, марка аты) |
|
江苏 Jiangsu |
iang= iañ |
Jiañ su |
Жяң су (жер аты) |
|
宁夏 Ningxia |
ing= iñ |
Niñ şia |
Ниң шиа (жер аты) |
|
华山 Huashan |
ua = ua |
Hua şän |
Хуа шән (жер аты) |
|
中国 Zhongguo |
o=ū |
Jūñ go |
Жұңго (ел аты) |
|
淮海 Huaihai |
uai= uäi |
Huäi häi |
Хуәй хәй (жер аты) |
|
贵州G izhou |
i = i |
G i ju |
Гүй жу (жер аты) |
|
米泉Miquan |
uаn= uan |
Mi tşuan |
Ми чуан (жер аты) |
|
昆明K nming |
n = n |
K n miñ |
Күн миң(жер аты) |
|
黄河 Huanghe |
uang= uañ |
Huañ hy |
Хуаң хы(өзен аты) |
|
红河 Hong he |
ong= ūñ |
Hūñ hy |
Хұң хы (өзен аты) |
|
琼州Qiongzhou |
iong= ioñ |
Tşioñ ju |
Чиоң жу (жер аты) |
- Күрделі йүнмулардың дыбысталу ерекшеліктеріне байланысты оларды ажырату, оқуға қолайлылық тудыру мақсатында, кейбір дыбыс таңбаларын қосып жазу дағдысы бар. Күрделі буындардағы in тіркесі yin болып; ing тіркесі ying болып; ui (uei) тіркесі wei болып; un (uen) тіркесі wen болып; üe тіркесі yüe болып дыбысталып, жеке буын құраған.
|
in= yin |
ing= ying |
i = wei |
n= y n |
|
ui(uei) = wei |
un(uen) =wen |
n= y e |
ie=ye |
Бұл буындарды қазақ тілінде де дыбысталуы бойынша жазу қажет.
- Қытай тілі дыбыстық жазу жобасындағы ao, iao күрделі буындардағы о таңбасы u
дыбысына жақын дыбысталатындықтан, u-мен жазу қажет.
қытай қаз.латынша қаз.кирилше
赵明zhao Ming ao= au Jau Miñ Жау Миң (адам аты)
彪宏骏 Biao Hong j n iao= iau Biau Huñ j n Биау Хуң жүн (адам аты)
- қытай тілі пинин жазуындағы w, wu таңбалары қазақ тілінде u (у)мен; y (и), yi (иі) таңбалары i ( и)мен жазылады. Мысалы:
қытай қаз.латынша қаз.кириллше
|
武汉Wuhan 王杰Wang Jie |
wu = u w = u |
U han Uañ Jie |
У хан (жер аты) Уаң Жие (адам аты) |
|
陈毅Chen Yi |
yi = i |
Tşyn I |
Чын И (адам аты) |
|
杨勇Yang Yong |
y= i |
Iañ Iuñ |
Яң Иуң (адам аты) |
Қытайдың халықараға танымал тауар белгілері мен бренд маркалары қытайдың латын пинин жазуының таңбалануы бойынша түп нұсқа сақталып жазылады. Мысалы:
华为HUA WEI 小米XIAO MI 上海双妹SHANG HAI VIVE 李宁LI NING 红旗HONG QI
Қытай кісі аттарының бас буыны, көбінесе тегі (фамиля) болатындықтан бөлек, бас әріпен жазылады.Тегінен кейін келген атыда бас әріпен басталады. Мысалы:
қытай қаз.латынша қаз.кирилше 邓小平Deng Xiao ping Dyñ Şau piñ Дың Шау пиң 汪东兴 Wang Dong xing Uañ Duñ şiñ Уаң Дуң шиң 李鹏 Lei Peng Lyi Pyñ Лый Пың 李小龙 Li Xiao long Li Şiau luñ Ли Шиау луң Ескерту:
Тегі жазылмайтын қалам аттары да (лақап аттары)бас әріппен бас әріппен жазылады. Мысалы:
қытай қаз.латынша қаз.кирилше
鲁迅Lux n Lux n Лу шүн,
李白 Libai Libаi Ли Бай.
矛盾 Mao d n Mau d n Мау дүн.
Кейде кісі есімдеріндегі тек(фамилия)екі буынды болып келеді. Ондай жағдайда тегінің алғашқы буынындағы бірінші тұрған әріп бас әріппен жазылады да екінші буыны кіші әріппен жазыла береді. Тегінен кейін келген атыда бас әріпен басталып жазылады. Мысалы:
|
қытай |
қаз.латынша |
қаз.кирилше |
|
司马迁Si ma Qian |
Si ma Tşian |
Сы ма Чиан, |
|
欧阳海Ou yang Hai |
Ou iañ Hai |
Оу яң Хай |
|
上官民Shang guan Min |
Şañ guan Min |
Шаң гуан Мин |
上官晓月Shang guan Xiao y e Şañ guan Şia i e Шаң гуан Шиау йүе
Қытай тілінен енген сөздер мен жер-су, адам аттарын жазғанда кейде буын шатастығы туылатын орындарға сызықша қойылады. Олай болмағанда білмеген адам буынды басқаша айырып, дұрыс оқымауы мүмкін. Мысалы:
қытай қаз.латынша қаз.кирилше
延安Yan’an Ian-an Ян-ан(жер аты) Yanan я-нан(дұрыс емес) 张额Zhang’e Jang-y Жаң-ы (жер аты) Zhange жаң-гы(дұрыс емес) 西安 Xi’an Xi-an Ши-ан(жер аты) Xian шиан (дұрыс емес)
Қытай тілінде бір иероглиф бір буын есептелетіндіктен буынға айыру мен транслитерация жасау барысында мұқият болған жөн. Сақталған қиын түйіндерді өзге тілдер сияқты тіліміздің тәбиғатына сай ереже жасап шешуге болады. Қытай жалқы есімдерін латын графикалы қазақ жазуымен жазған кезде оларды буынға айы рып жазған орынды деп қараймыз. Қытайда жарық көрген, қытай сөздерін төтежазумен таңбалау үшін жазылған емле-ережеде“дыбыстау дағдымыз бен жазу жүйелерінде ірі айырма болғандықтан, кейбір маселелерді түбеселі шешіп кету де қиын” деп жазады (Еміле туралы білім, 1989: 101-106 )
Жер-су, адам аттары сол елдің өзіне тән тарихи, мәдени жане этнографиялық ерекшеліктерін көрсетеді. Оларды дұрыс аудару - аудару процесінің өзекті мәселелерінің бірі. Этносаралық қарым-қатынастың дамуына байланысты аударманың рөлі өсуде, қытай тіліндегі әрбір буын кейде жеке дара сөз болып, бірдей дыбысталып, бірақ жазылуы әртүрлі болуы, иероглиф санының көптігі аударма процессін қиындатады. Дыбыстау тәбиғаты мен жүйесі мүлде басқа тілдер болғандықтан қытай тіліндегі дыбыстарды қазақ латын әліпбиімен дәлме дәл транскрипциялау мүмкін де емес. Дегенмен көріп ортырғанымыздай Қазақ латын графикасымен транслитерациялағанда көптеген ономастикалық атаулар тұлғалық жағынан болсын, дыбсталу жағынан болсын түп нұсқа тілге біршама жақын келеді. Сондықтан ономастикалық атаулар мен кірме сөздерді жазғанда, оларды бұрынғы жазу дағыдысы яғни орыс тіліндегі дыбысталу заңдылығы бойынша емес, түп нұсқа тілдің дыбысталуы заңдылығына негізделіп, оны қазақ тілінің дыбыстық табиғатына сай бейімдеп жазумыз қажет. Латын графикалы қазақ жазуына көшу барысында ескерлуі тиіс маңызды түйіндердің бірі осы.
- кесте – Қытай тіліндегі буындарды қазақ латын графикасында транслитерациялау жобасы
|
bao-бао - bau |
bei-бэй- bei |
ben-бэнь -byn |
beng-бэн - byñ |
|
|
bi -би- bi |
bian- бянь- bian |
biao - бяо- biau |
bie - бе- bie |
|
|
bin -бинь- bin |
bing - бин- biñ |
bo - бо- bo |
bu - бу- bu |
|
|
C |
||||
|
ca - ца - sa |
cai - цай- sai |
can - цань- sän |
cang - цан- sañ |
|
|
cao - цао- sau |
ce - цэ- sy |
cen - цэнь - syn |
ceng - цэн- syñ |
|
|
cha - ча- tşa |
chai - чай-tşai |
chan-чань- tşan |
chang - чан- tşañ |
|
|
chao - чао- tşau |
che - чэ-tşy |
chen-чэнь- tşyn |
cheng - чэн-tşyñ |
|
|
chi - чи-tşi |
chong -чун - tşuñ |
chou - чоу- tşou |
chu - чу- tşu |
|
|
chua - чуа-tşua |
chuai -чуай- tşui |
chuan-чуань- tşuan |
chuang -чуан- tşuañ |
|
|
chui - чуй- tşui |
chun- чунь- tşun |
chuo - чо- tşuo |
ci - цы -si |
|
|
cong - цун- suñ |
cou - цоу- sou |
cu - цу- su |
cuan - цуань- suan |
|
|
c i - цуй- s i |
c n - цунь- s n |
cuo - цо-suo |
|
|
|
D |
||||
|
da - да- da |
dai - дай- dai |
dan - дань- dan |
dang - дан- dañ |
|
|
dao - дао- dau |
de - дэ- dy |
dei - дэй- dei |
den - дэнь- dyn |
|
|
deng - дэн- dyñ |
di - ди- di |
dia - дя-dia |
dian - дянь- |
dian |
|
|
||||
|
diang -дян- diañ |
diao - дяо- diau |
die - де- die |
ding - дин- diñ |
|
|
diu – дю - diu |
dong - дун- dūñ |
dou - доу- dou |
du - ду- du |
|
|
duan-дуань- duan |
d i - дуй- d i |
d n - дунь- d n |
duo - дуо- duo |
|
|
E |
||||
|
e - э- e/y |
ei -эй- ei |
en - энь- yn |
eng - эн- yñ |
|
|
er - эр- yr |
|
|
|
|
|
F |
|||
|
fa - фа- pa |
fan - фань- fan |
fang - фан- fañ |
fei - фэй- fei |
|
fen - фэнь-fyn |
feng - фэн - fyñ |
fiao - фяо- fiau |
fo - фо- fo |
|
fou - фоу-fou |
fu - фу-фу- fu |
|
|
|
G |
|||
|
ga - га-га- ga |
gai - гай-gai |
gan - гань- gan |
gang - ган- gañ |
|
gao - гао- gau |
ge - гэ- gy |
gei - гэй- gyi |
gen - гэнь-gyn |
|
geng - гэн- gyñ |
go - го- go |
gong - гун- gūñ |
gou - гоу- gou |
|
gu - гу- gu |
gua - гуа- gua |
guai - гуай- guai |
guan - гуань-guan |
|
guang- гуан- guañ |
g i - гуй- g i |
g n - гунь- g n |
guo - го- guo |
|
H |
|||
|
ha - ха-ha |
hai - хай- hai |
han - хань- han |
hang - хан- hañ |
|
hao - хао- hau |
he - хэ- hy |
hei - хэй- hei |
hen - хэнь- hyn |
|
heng - хэн- hyñ |
hun - хм-хм- hm |
hung - хнг- huñ |
hong - хун- hūñ |
|
hou - хоу- hou |
hu - ху-hu |
hua - хуа- hua |
huai - хуай- huai |
|
huan-хуань- huan |
huang-хуан- huañ |
h i - хуэй- h i |
h n - хунь- h n |
|
huo - хо- huo |
|
|
|
|
J |
|||
|
ji - цзи-джи- dji |
jia - цзя- jia |
jian - цзянь- jian |
jiang - цзян- jiañ |
|
jiao - цзяо - jiau |
jie - цзе- jie |
jin - цзинь- jin |
jing - цзин- jiñ |
|
jiong - цзюн- jioñ |
jiu - цзю- jiu |
j - цзюй-j |
j an – цзюань- j an |
|
j e - цзюе-j e |
jun - цзюнь- j n |
|
|
|
K |
|||
|
ka - ка- ka |
kai - кай- kai |
kan - кань- |
kang - кан- kañ |
|
|
|
kan |
|
|
kao - као- kau |
ke - кэ- ky |
kei - кэй- kei |
ken - кэнь-kyn |
|
keng - кэн- kyñ |
kong - кун- kūñ |
kou - коу- kou |
ku - ку- ku |
|
kua - куа-kua |
kuai - куай- kuai |
kuan-куань- kuan |
kuang - куан- kuañ |
|
k i - куй- k i |
k n - кунь- k n |
kuo - ко- kou |
|
|
L |
|||
|
la - ла- la |
lai - лай-lai |
lan - лань- lan |
lang - лан-lañ |
|
lao - лао- lau |
le - лэ- ly |
lei - лэй-lei |
leng - лен- lyñ |
|
li - ли-li |
lia - ля-lia |
lian - лянь- lian |
liang - лян- liañ |
|
liao - ляо- liao |
lie - ле-lie |
lin - линь- lin |
ling - лин- liñ |
|
liu - лю- liu |
lo - ло- lo |
long - лун- lūñ |
lou - лоу- lou |
|
lu - лу- lu |
l - люй- l i |
luan - луань- l an |
l e - люэ- l e |
|
l n - лунь- l n |
lou - ло- lou |
|
|
|
M |
|||
|
m - м- m |
ma - ма- mа |
mai - май- mai |
man - мань-man |
|
mang - ман- mañ |
mаo - мао- mau |
me - мэ- my |
mei - мэй- mei |
|
men - мэнь- myn |
meng - мэн- myñ |
mi - ми- mi |
mian - мянь- mian |
|
miao - мяо- miau |
mie - ме- mie |
min - минь- min |
ming - мин-miñ |
|
miu - мю- miu |
mm - мм- mm |
mo – мо- mo |
mou - моу- mou |
|
mu - му-mu |
|
|
|
|
N |
|||
|
n - н- n |
na - на- nа |
nai - най- nai |
nan - нань- nan |
|
nang - нан-nañ |
nao - нао-nau |
ne - нэ-ny |
nei - ней-nei |
|
nen - нень-nyn |
neng - нен- nyñ |
ng - нг-ñ |
ni - ни-ni |
|
nia - ня-nia |
nian - нянь- nian |
niang - нян- niañ |
niao - няо-niao |
|
nie - не-nie |
nin - нинь-nin |
ning - нин-niñ |
niu - ню-niu |
|
nong - нун-nuñ |
nou - ноу-nou |
nu - ну-nu |
nu(n ) - нюй-n i |
||||||
|
n an - нуань- n an |
n e - нюэ- n e |
nuo - но- nuo |
|
||||||
|
O |
|||||||||
|
o - о-о |
ou - оу-ou |
|
|
||||||
|
P |
|||||||||
|
pa - па-pa |
pai - пай-pai |
pan - пань-pan |
pang – пан-pañ |
||||||
|
pao - пао-pau |
pei - пэй-pei |
pen - пэнь- pyn |
peng - пэн-pyñ |
||||||
|
pi - пи-pi |
pian - пянь- pian |
piao - пяо- piau |
pie - пе-pe |
||||||
|
pin - пинь-pin |
ping - пин-piñ |
po - по- po |
pou - поу-pou |
||||||
|
pu - пу-pu |
|
|
|
||||||
|
Q |
|||||||||
|
qi - ци-tşi- |
qia - ця-tşia |
qian - цянь- tşian |
qiang - цян- |
tşiañ |
|||||
|
|
|||||||||
|
qiao - цяо- tşiau |
qie - це- |
tşie |
qin - цинь- tşin |
qing - цин- |
tşiñ |
||||
|
|
|
||||||||
|
qiong- цюн- tşioñ |
qiu - цю- |
tşiu |
q - цюй- |
tş i |
q an - цюань- |
tş an |
|||
|
|
|
|
|||||||
|
q e - цюэ- - tş e |
q n - цюнь- tş n |
|
|
||||||
|
R |
|||||||||
|
ran - жань- jan |
rang - жан- rañ |
rao - жао- ray |
re - жэ -ry |
||||||
|
ren - жэнь- ryn |
reng - жэн-ryñ |
ri - жи-ry |
rong - жун-rūñ |
||||||
|
rou - жоу-rou |
ru - жу-ru |
rua - жуа- rua |
ruan - жуань- ruan |
||||||
|
r i - жуй-r i |
r n - жунь- r n |
ruo - жо-ruo |
|
||||||
|
S |
|||||||||
|
sa - са-sa |
sai - сай-sai |
san - сань-san |
sang - сан-sañ |
||||||
|
sao - сао-sau |
se - сэ-sy |
sen - сэнь-syn |
seng - сен-syñ |
||||||
|
sha - ша-şa |
shai -шай-şai |
shan - шань- şan |
shang - шан-şañ |
||||||
|
shao - шао-şau |
she - шэ-şy |
shei - шэй-şei |
shen - шень-şyn |
||||||
|
sheng - шен- |
shi - ши-şy |
shou - шоу- |
shu - шу-şu |
||||||
|
şyñ |
|
şou |
|
|
shua - шуа-şua |
shuai - шуай- şuai |
shuan-шуань- şuan |
shuang - шуан-şuañ |
|
shui - шуй-şui |
shun - шунь- şun |
shuo - шуо- şuan |
si - сы-sy |
|
song - сун-sūñ |
sou - соу-sou |
su - су-su |
s an - суань-s an |
|
s i - суй-s i |
sun - сунь-s n |
suo - суо-suо |
|
|
T |
|||
|
ta - та-ta |
tai - тай-tai |
tan - тань-tan |
tang - тан-tañ |
|
tao - тао-tau |
te - тэ-ty |
teng - тен-tyñ |
ti - ти-ti |
|
tian - тянь-tian |
tiao - тяо-tiau |
tie - те-tie |
ting - тин-tiñ |
|
tong - тун-tūñ |
tou - тоу-tou |
tu - ту-tu |
tuan - туань-tuan |
|
t i - туй-t i |
t n - тунь-t n |
tuo - туо- tuo |
|
|
U(w) |
|||
|
ua - ва- ua |
uai - вай-uai |
uan - вань-uan |
uang - ван-uañ |
|
uei - вэй-uei |
uen - вэнь- uyn |
ueng - вэн- uyñ |
uo - во-uo |
|
u - у-u |
|
|
|
|
X |
|||
|
xi - си-şi |
xia - ся-şia |
xian - сянь- şian |
xiang - сян-şiañ |
|
xiao - сяо- şiau |
xie - се-şie |
xin - синь- şin |
xing - син-şiañ |
|
xiong - сюн- şioñ |
xiu - сю-şiu |
x - сюй-ş |
x an - сюань- ş an |
|
x e - сюэ- ş e |
x n - сюнь- ş n |
|
|
|
Y |
|||
|
ya - я-ia |
yai - яй-iai |
yan - янь-ian |
yang - ян-iañ |
|
yao - яо-iau |
ye - е-ie |
yi - и-i |
yin - инь-in |
|
ying - ин-iñ |
yo - ѐ-io |
yong - юн-iūñ |
you - ю-iou |
|
y - юй- i |
y an - юань- i an |
y e - юэ-i e |
y n - юнь-i n |
|
Z |
|||
|
za - цза-za |
zai - цзай-zai |
zan - цзань- zan |
zang - цзан-zañ |
|
zao - цзао-zau |
ze - цзэ-zy |
zei - цзэй-zei |
zen - цзэнь-zyn |
|
zeng - цзэн- zyñ |
zha - чжа-ja |
zhai - чжай-jai |
zhan - чжань-jan |
|
zhang – чжан- jañ |
zhao - чжао- jau |
zhe - чжэ-jy |
zhei – чжэй-jyi |
|
zhen - чжэнь- jyn |
zheng - чжэн- jyñ |
zhi - чжи-ji |
zhong - чжун-jūñ |
|
zhou - чжоу- jou |
zhu - чжу-ju |
zhua - чжуа- jua |
zhuai - чжуай-juai |
|
zhuan-чжуань- juan |
zhuang - чжуан-juañ |
zh i - чжуй- j i |
zh n - чжунь-j n |
|
zhuo - чжо-juo |
zi -цзы-zy |
zong - цзун- zuñ |
zou - цзоу-zou |
|
zu - цзу-zu |
zuan- цзуань- zuan |
zui - цзуй-zui |
z n - цзунь-z n |
|
zuo - цзо-zuo |
|
|
|
Жоғарыда біз көпшіліктің талқысына салу үшін, қытай тіліндегі буындарды қазақ латын графикасында(соңғы үлгі бойынша) транслитерациялау жобасын ұсындық. Салғастырып көру үшін, соған паралел етіп, бұрын орыстарда (сонымен бізде де ) қолданылып келген Палладий транслитерациясын қоса беріп отырмыз.
现代汉语. 黄伯荣，廖序东著，高等教育出版社，2017年。
中国大百科全书. 语言文字，中国大百科全书出版社1988年157-158页。Емле туралы білім. Шынжаң халық баспасы, Үрімжі, 1989ж. 93-100 бб https://baike.baidu.com/ 汉语拼音方案http://xh.5156edu.com/page/z4722m7356j18994.html
Еміле туралы білім. Шынжаң халық баспасы, Үрімжі, 1989ж. 101-106 бб