Сөздерді дұрыс дыбыстаудың киын жерлері (қате кетеді-ау дейтін тұстар) тек жоғарыда көрсетілгендей, екі (кейде үш) сөздің аралығында ғана емес, бір сөздің ішінде де жиі кездеседі. Олар сөз түбіріне әр түрлі қосымшалар жалғаған тұстарда байқалады. Мысалы: түн+гі, қашан+ғы, түн+ге, қашан+ға, орыс+ша, жаз+са, жұмыс+шы, көн+бе+ді, көр+ін+ген деген сөздер айтылуда түңгү, қашаңғы, түңгө, қашаңға, орұшша, жасса, жұмұшшы, көмбөді, көрүнген болып дыбысталады.

Дыбыстардың бір-біріне тигізетін ықпалы әсіресе біріккен сөздер (бірігіп жазылатын) мен қос сөздердің (дефис арқылы жазылатын) аясында өте-мөте сезіледі, өйткені біріккен сөздер әрдайым бір ырғақпен айтылады. Мысалы, мына сөздер: шек ара, алма-кезек, қара күйе деп бөлек-бөлек айтылмайды, шегара, алмагезек, қарагүйө болып бір ғана тыныспен (ырғақпен), бір деммен айтылады. Осы себептен де біріккен сөздер мен қос сөздерді айтуда кететін қателіктер бірден көзге түсіп тұрады (дәлірек айтсақ, құлаққа жайсыз естіліп тұрады).

Қазақ тілінде кісі аттары, жер-су аттары, аң-құс, құрт-құмырсқа, бақа-шаян, өсімдік атаулары және термин сөздер көбінесе біріккен сөз болып келеді. Мысалы:

Кісі аттары. Жазылуы: Досжан, Сәтбай, Құланбай, Болатбек, Маржанқыз.Айтылуы:Дошшан, Сәтпай, Құламбай, Болатпек, Маржаңғыз. Қазақ тілінің ең соңғы редакцияланған (түзетілген) емле ережелері бойынша кісі аттарының көпшілігі кіріккен күйінде естілуінше жазылады. Мысалы, Сатыбалды (Сатыпалды емес), Дәметкен (Дәмееткен емес), Ұлбосын (Ұлболсын емес), Айғыз (Айқыземес) Нұрғожа (Нұрқожа емес), Амангелді (Аманкелді емес), Қарагөз (Қаракөземес).

Жер-су аттары. Жазылуы: Жезқазған, Талдықорған, Еңбекшіқазақ, Жаманқала, Ешкіөлмес, Қараөткел, Қараой, Жылыой. Айтылуы:Жезғазған, Талдығорған, Еңбекшіғазақ, Жамаңғала, Ешкөлмес, Қарой, Жылой.

Аң-құс, жәндік, өсімдік атаулары. Жазылуы: қарақұрт, кәріқыз (өсімдік),алақоржын (тышқан),ақиық (қыран), бірқазан (құс), өгізшағала (құс),қозықұйрық (өсімдік),қарақұс(құс),жыланқияқ(өсімдік) т.т. Бұлардың айтылуы: қарағұрт, кәріғыз, алағоржұн, ағыйық, бірғазан, өгүшшағала, қозғұйрұқ, қарағұс, жылаңғыйақ.

Терминдер.Жазылуы: өнеркәсіп, кәсіподақ, қолөнер, үшбұрыш, төртбұрыш т.б. Олардың айтылуы: өнергәсіп, кәсібодақ, қолөнөр, ұшпұрұш, төртпұрұш (бұл мысалдар – тек қана айтылуда дыбыстық өзгерістерге ұшырайтын сөздер, ал біріккен сөзден тұратын адам, жер-су аттары, өсімдік, аң-құс атаулары мен терминдердің ішінде жазылуынша айтылатын, яғни үндестік заңдарына сай өзгеріс болмайтындары өте көп. Мәселен: Ақтай, Ұлдай, Қызылорда, аққу, бұзаубас (құрт), қолжазба т.т.

Қос сөздер де әрдайым бір ырғақпен, бір деммен айтылады да, ондағы сыңарлар бір-біріне үндесіп, қиюласып жатады. Мысалы, айтылуда: алмагезек, қолмағол, көзбөгөз, қойаңғолтұқ, келдігетті, істүссүз, құбағұп, қыйлығыйлы, күмбөгүн т.т. Бұлардың жазылуы: алма- кезек, қолма-қол, көзбе-көз, қоян-қолтық, келді-кетті, іс-түссіз, құба-құп, қилы-қилы, күнбе-күн. Әсіресе қ, к дыбыстарынан басталатын сөздің араларына ба/бе, ма/ме, па/пе дәнекерін салып қайталап жасалатын түрлерінің (қолма-қол, көзбе-көз, қарама-қарсы), екінші компоненті (сыңары) ұяңдап айтылатынын (қолмағол, көзбөгөз, қарамағарсы) қатты ескеру керек.

Сөздерді дұрыс айтуда көңіл аударатын келесі үлкен мәселе – орыс тілінен және орыс тілі арқылы өзге тілдерден енген сөздердің қазақша дыбысталу жайы. Мектептен бастап үйретіліп келген қағида бойынша орыс тілінен енген кірме сөздер қазақша сөйлеуде екі топқа бөлініп айтылуға тиіс: бірінші топқа ертеректе еніп қазақ тілінің дыбыстық заңдарына сәйкес өзгеріп қалыптасқан сөздер, сол “қазақыланған” қалпынша айтылатын сөздер кіреді. Мысалы, шай, самаурын, сиса, сәтен, бәтес, бақал, жәрмеңке, жәшік сияқты тұрмыстық зат атаулары мен облыс, болыс, шен, кеңсе, сот, газет сияқты дерексіз есімдер орыс тіліндегідей чай, самовар, ситец, сатин, батист, бакалея, ярмарка, ящик, канцелярия, суд, газета болып айтылмай, жоғарыда жазылып көрсетілгеніндей, қазақша түрінде айтылады. Бұл сөздер сан жағынан аса көп емес, сондықтан олардың емле сөздіктерінде ұсынылған қалыптарынша айту іс жүзінде көп қайшылық келтіріп келе жатқан жоқ.

Екінші топқа қазақ тіліне соңғы 50-60 жылда жүздеп-мыңдап енген, көбінесе ғылыми терминдер болып келетін сөздер жатады. Емле ережелерінде бұларды сол орыс тіліндегі қалпынша жазу ұсынылды да, олар қазақша сөйлеу актісінде жазылған түрінде айтылатын болды. Бұл ереже түрінде қатаң ескертілмесе де, сөйлеу тәжірибемізде біршама орнығып, қалыптасты. Бұған радио мен теледидар дикторларының сөздері, мектеп пен жоғарғы оқу орындарындағы мұғалімдер мен шәкірттердің сөйлеу мәнері дәлел.

Көптеген тілдердің тәжірибесінде шеттен енетін сөздер сол сөздерді қабылдаған тілдің фонетикалық заңдарына икемделіп, өзгеріп айтылады және сол өзгерген түрінде жазылады. Бұл – тіл табиғатына тән ортақ заңдылықтардың бірі. Осыған қарамастан, 1940 жылдардан бастап орыс жазуы – кириллицаны қабылдаған бірқатар түркі халықтарының тілдерінде орыс тілінен соңғы кезеңдерде енген сөздерді сол тілдегі қалпынша жазып, жазылған түрінше айту тәжірибесі орын алды. Бұған, сөз жоқ, кейде жұқалап, кейде ашық жүргізілген орыстандыру саясаты басты себепкер болды, яғни орыс графикасына көшуіміз де, міндетті түрде орыс тілін екінші тіл ретінде мектептен бастап үйрену қажеттігі де, жоғары оқу орындарында білім алудың негізі орыс тілінде жүргізілуі де – баршасы орыс тілінен енген сөздерді “бас аяғы бүтін” күйінде орысша тұлғалауға, орысша айтуға итермеледі. Тіл табиғатына қайшы келетін бұл тәртіп нормаға айналды.

Орыс тілін де едәуір жақсы меңгерген бүгінгі орта және жас буын қазақтарды бұл құбылыс көп қинамайтыны белгілі, дегенмен соңғы жылдарда шет тілдік сөздерді ана тіліміздің дыбыс заңдарына үйлестірмей айту мен жазудың тіл табиғатына қайшы келіп тұрғаны жайында әңгіме жиі көтеріле бастады, тіпті бес-он сөзді қазақша сындырып жазып, сол жазу арқылы оларды қазақша дұрыс айтудың үлгілері деп көрсетіле бастады. Мысалы: завод, машина, станция, кило деп жазылып, осы жазылуы бойынша айтылып келген он шақты сөз зауыт, машине, станса (бұл сөзді қазақша дұрыс жазсақ және дұрыс айтсақ, ыстанса болуы керек), килә/келі/кілә деген тұлғаларда көрінді. Әрине, бұл сөздерді “қазақшалау” қиынға түспейді,өйткені бұлар ғылыми термин емес, зат атаулары және олар – күнделікті өмірде ауызша сөйлеу тілінде де жиі қолданылатын сөздер, сондықтан олар бұрынғы қамыт, доға, қарындаш, сіріңке сияқты сөздердің қатарында сап түзей салады.

Қазіргі жаппай сауатты, орыс тілін де меңгерген қазақтар сөйлеу актісінде завод, машина, станция, кило деп айтулары жиірек кездесуі мүмкін болса да, бұларды “қазақы” тұлғада ұсыну осы принципті дұрыс деп санаудың үлгісі ретінде орын алып отыр деуге болады.

Бірақ, сөз жоқ, кірме сөздердің қазақы тұлғасында қолданылу принципінің дұрыстығына, оны әлеуметтік пікірдің қолдап отырғанына қарамастан, жүздеген, мыңдаған кірме сөздер мен шетжұрттық жалқы есімдердің (адам аты-жөндері мен жер-су атауларының) басым көпшілігі әлі де орысша тұлғасында жазылып, айтылып отыр. Мұның да еркімізден тыс бірнеше объективті себептері бар. Ол себептердің бірі – соңғы жарты ғасыр бойы қалыптасқан тілдік тәжірибемізді, яғни лексикалық, емлелік, орфоэпиялық нормаларды күрт бұзу – шым-шытырық, бейберекеттікке, сауатсыздыққа ұшырататын қаупі болса, екіншісі – ғылым салаларының басым көпшілігінің орыс тіліндегі әдебиетпен байланысты екендігінде және әлі де көп уақыт бұл іліктестік үзіле қоймайтындығында, сондықтан математика, физика, химия, астрономия, геология сияқты көптеген салалардың мамандарына орыс, қазақ тілдерінде бір тектес (тұлғалас) терминдерді пайдалану қолайлы екендігін ескеру қажет сияқты.

Бұл екі себептің ішінде әсіресе дәстүр факторы үлкен рөл атқарады: тіл тәжірибесінде ұзақ уақыт бойы әлеуметтік қолданыста болған сөз немесе жазу үлгісі, я болмаса сөзді айту дағдысы келе-келе бұрыс болса да, нормаға айналады да, одан теп-тез ажырау мүмкін болмай қалады. Айталық, араққа қарсы күрес науқаны жанданған кезде орысша “трезвость” деген ұғымның қазақша “салауаттылық” деген баламасы дәл де, сәтті де емес болғанымен, әдеттегі дәстүріміз бойынша осы ұғымда салауаттылық сөзін күнделікті баспасөз беттерінде үзбестен қайталап жаза берген соң, радио мен теледидардан ауыз жаппай айта берген соң, ол дағдыға айналды. Екінші мысал. Адам аты-жөндеріне келгенде, оларды екі дауыссыз дыбыстан бастап жазу атақты жазушы Ғабдол Сылановтың фамилиясын Сланов деп жазудан басталып, бұл күнде Смаханов, Смайылов, Спатаев деп жазу етек алып кетті, дағдыға айналып бара жатыр, бірақ ол дағды нормаға ауыспауға тиіс, өйткені емле ережесі мұны мүлде көтермейді.

Үшінші мысал. Әр түрлі себептермен сөздерді жазылуынша немесе жеке тұрғандағы тұлғасынша айтудың дағдыға айналу қаупі туып отыр. Бұл өте қате дағдыны нормаға айналдырмау үшін күрес – осы құралдың басты мақсаты. Демек, тіл тәжірибесіндегі дағдымен күресудің оңай еместігін байқаймыз. Әрине, дағдылардың баршасы теріс, қатеден бола бермейді. Осы себептен ондаған жылдар бойы кірме сөздерді орысша жазып, орысша айту көпшілік дағдысына айналғандықтан және ол дағды ресми норма ретінде қалыптастырылғандықтан, мұны бір сәтте өзгерту мүмкін еместігін сеземіз. Сондықтан тұлғасы өзгертілмей енген кірме сөздер орысша тұлғаланғанмен, орфоэпиялық нормаға келгенде оларды тек қана орыс тіліндегідей етіп айту шарт емес деуге болады, яғни химия, физика, электр, автобус, академия, ассоциация, брокер, валюта, глобус деген сөздерді орысша дыбыстауынша айтуға да болады, қазақыландырып, қыймыйа, еліктір, әкедемие, бірөкер, гылобұс деп айтсаңыз да еркіңіз, қайткенде да бұларды сөйлеу актісінде не таза орысша түрінде айту керек, не барлығын қазақыландырып айту керек деген орфоэпиялық қағида ұсынбаймыз. Егер қазақ жазуы өзгеріп (айталық, латын жазуын қабылдап), кірме сөздердің жазудағы тұлғасы өзгертіліп, ұсынылып жатса, сол өзгеріп жазылған түрінде немесе соған жақындатылып дыбыстау норма болмақ. Ал “орыс жазуын” қолданып отырған қазіргі күндерімізде орыс тілінен енген орыстың өз сөздері мен халықаралық термин сөздерді орыс тілі орфоэпиялық нормасы бойынша да, қазақша “сындырып” та айтуға (дыбыстауға) болады деген “екіұдай” қағида ұсынуға тура келеді.