педагогика ғылымдарының кандидаты
Әр бала өз әкесін, әр әке өз баласын жақсы көреді, бұл табиғи сезім ғой. Бірақ менің әкеме деген сезімім сол табиғи сезімнен де басымырақ деп ойлаймын. Және оның негізі де жоқ емес.
Бала күнімнен бастап, күні бүгінге дейін менің сүйегіме сіңіп қалған ең күшті сезім - әкені сағыну болды. Сәби шағымды еске алсам, буалдыр сағымдай болып, не әкемді шығарып салып жатқанымыз, не бір жақтан қарсы алып жатқанымыз елестейді көз алдыма.
«Әне папам келеді, міне папам келеді» деп күткеніміз, немесе мен ойыннан үйге оралмай қойғанда «үйге папаң келді», - деп, ересек адамдардың алдап әкелетіні, алданған көңілдің сағынышы мен өкініші кішкентай жүрегімді жарып жібере жаздайтыны есімнен кетпейді. Осыған қарағанда жиі бір жылдың он екі айын толық бізбен бірге өткізіп көрмеген – ау деймін.
Содан барып, әкені көру, онымен бірге болу – мен үшін арманға айналса керек.
Менің әкем – қазақ тілі ғылымының іргетасын қалаған ғалым, Қазақтың совет дәуіріндегі түңғыш профессоры, батыс пен шығыс тілдерін бірдей білген полиглот адам. Бірақ ол осы дәрежеге жету үшін, қазіргі адамдардай, орта мектепті жоғары оқу орнымен, оны аспирантура, доктарантурамен үзбей жалғастырған да емес. Қызметін істей жүріп, бала – шағасын асырай жүріп, кезі келгенде отбасын қызмет істеген жерлеріне көшіріп алып, кезі келмесе, ауылда қалдырып кетіп жүріп жеткен. Біздің оны аз көруіміздің, үнемі сағынып кездесуіміздің негізгі себебі де сол.
Ес білгеннен кейін ғана әкемнің өмірбаянымен танысып қарасам, ол бала кезінен білімге өте құмар болып үнемі ізденіп, өздігінен оқыған екен. Оның мектепте оқыған жылдары көп болғанымен, аз жылда көп білім ала біліпті. Қазақ тілі мен орыс тіліне қоса, шығыс тілдерінен: араб, парсы, түрік; еуропа тілдерінен: неміс, ағылшын, француз тілдерін жете білгеніне таң қалдым. Біздің қазіргі түсінігімізбен қарағанда, осыншама тілді біліп алу үшін, ең кем дегенде, екі институт бітіру керек болар еді. Оған ең алғыр деген адамның 28-30 жасы кетер еді. Әкемнің барлық оқыған жылдары (ауыл мектебін есептемегенде) 1914 жылы Орынбардағы «Құсайнияға» түсіп соны бітіріпті. 1916 жылы Жұрындағы екі кластық 4 жылдық мектепті бір жылда бітіріпті.
1917 жылы Елек қаласындағы училищені бір жылда бітіріп, 1918 жылы ауылға оралыпты. Санап қарасак, барлығы төрт жыл, бірақ сол төрт жыл ішінде ол медреседе оқыған кезінде шығыс тілдерін медресенің бағдарламасынан артығырақ білген. Орыс мектептерінде не – бәрі екі-ақ жыл оқып, 5-6 сыныптың бағдарламасын меңгерген де, қалғанын өздігінен оқып жетілдірген және батыс Еуропа тілдерін жеке адамдардан сабақ алып, өздігінен оқып үйренген. Оның білімділігі мен іскерлігі қызметте жүргенде де көзге шалынып, талапты жас қызметкерді аудандық, облыстық, онан республикалық оқу бөлімдеріне жоғарылатып отырған. Ақыры әкемнің ғылыми жұмысқа бейімдігін байқап, Наркомпрос оны 1929 жылы Ленинградқа аспирантураға жіберген.
Әкемнің осындай үздік өмірбаянымен танысып барып, оның бізден бөлек бір жақтарға кету себептерін түсінем, «Табиғатына біткен білімқұмарлығы мен дәуірінің талабы итермелеген екен ғой оны, - деймін ішімнен. Ол тек бізге ғана қажет емес, сол дәуір үшін қажет адам болғанын, оған жас кезінен бастап, отбасы алдындағы міндет пен ел – жұрты, бүкіл қазақ халқы алдындағы борышын қосып арқалауға тура келгенін түсінемін.
Әкеммен бірге болған кездерімді есіме түсіре бастасам, сондағы әрбір ірілі-уақты оқиғалардың барлығы мені осы пікірімнің дәлелі тәрізді.
Әкем үйге келгенде, біздің үйге ерекше қуаныш, шаттық ере келетін еді. Бізбен бірге папамның келгеніне ауылдың үлкені мен кішісі түгел қуанатын. Біз болсақ, папамды көргенімізге, ол әкелетін ойыншықтар мен конфеттерге қуанамыз. Бізден басқа ағайын-туыс, ауылдастардың балалары да сол ойыншықтармен ойнап, конфет, алма т.б. сый алғанына қуанады. Оның үстіне папам балалармен әңгімелсуді, ойнауды жақсы көретін мінезі бар еді. Сондықтан, папам келгенде, бізге ілесіп, ауылдың барлық баласы алдынан шығып қарсы алатын.
Әлі есімде, әкем бір жылы Ақырапқа үлкен ат, маған қуыршақ әкелді. Атты балалар ауылдың сыртына алып шығып, бөлек-бөлек етіп сойып тастады. Мұны көріп біздің үйге жиналған ересек адамдар өз-балаларын ұрса бастады. Әкем ғана балалардың бұл ісіне мәз болып күліп: «балаларға бекер ұрыспаңдар, сіздерден көргенін істеп, мал сойып, ет жейін деген ғой! Ойыншық аттың іші қағаз екенін көрді, енді олай істемейді, солай емес пе, Нұраш?» – деп, балаға қарады. Нұраш мақұлдап, басын изеді.
Әкем келгенде балалар ғана емес, ауылымыздың ересек адамдары да қуанып қалатын. Біреу келіп ақыл-кеңес сұрайды. Біреу әлдекімнен көрген зәбірін айтып, тиісті орындарға жолдайтын арызын жаздырып алады. Ауылсовет пен колхоздың басшылары, мектеп мұғалімдері, клуб, кітапхана қызметкерлері жұмыстың жөнін сұрайды, әйтеуір, олар да бізбен бірге әкемді күтіп жүреді, келсе қуанып кетеді.
Әкемнің жеңгесі – «Сарыайғыр, Сәкең» (Шын аты – Балбөпе. Біздің елде әйелден бірінші болған ауылсовет төрағасы) атанып кеткен өжет әйел ауылсоветтің төрағасы болған кезінде советтің жиналысын: «мен жаңа ғана Құдайбергеннен сұрап анықтап келдім» – деген сөздермен бастайтынын өз құлағыммен талай естігенмін. Әкемнің ауылсовет пен колхоздың жиналыстарына қатысқанын да көргенмін. Колхоз ұйымдасқан жылы, апамның айтуына қарағанда, біздің үй колхозға ең бірінші мүше болып кіріп, малын, құрал-сайманын, көлігін колхозға өткізіпті. 1931-32 жылдары біздің ауылдан бастауыш мектеп ашылғанда әкем есік-терезесін қақпақтатып, тақтайлатып, салдырған жаңа үйін сол мектепке сыйлапты.
Жазғы демалысты ауылда өткізген кездерінде, ол ауыл жастарын жинап ойын-сауық өткізуді, пьеса қоюды ұнататын. Әкемнің сол кездерде ауылдастарына сахнадан көрсететін ойындарының бірі –«Жанды газет» (Живая газета) деп аталатын еді. Бұл ойын қысқа-қысқа шағын көріністерден тұратын. Ондай шағын пьесаларды әкемнің өзі жазатын болуы керек, сахнадан көрінетін кейіпкерлер өзіміз оңай танитын ауыл адамдары болатын. Шамасы бұл ойындардың мақсаты – ауыл өмірінің сол кездегі ұнамсыз жақтарын, ескіліктің қалдығын, надандықты, парақорлықты т.б. сынау, шенеу болса керек. Сондай ойындарда папамның немере інісі – аққұба, қағылез Нұрша ағайдың қыз болып ойнайтыны есімде қалыпты.
1931 жылы әкеме еріп барлығымыз Ленинградқа көштік. Онда Петрозаводская көшесіндегі №7б деген үйде тұрдық. Бұл академияның отбасымен тұруға арналған жатақханасы еді. Бірақ, Есетке Ленинградтың ауасы жақпай, бес-алты айдан кейін елге қайта көшіп кеттік. Келесі жылы әкем отбасын түгел ертпей, Ақырап екеуімізді алып кетпекші болды. Екеумізге арнап, анам киім кешек те тіккізіп қойды. Ленинградқа жүрер алдындағы ең соңғы күн. Анам Ақырап екеумізді жуындырып, киіндіріп жатыр. Мені жуындырып болып үлкен легеннен жетелеп шығарған еді, Ақырапты олай етпей, үстіне орамал жауып, көтеріп алды. Сол кезде Ақырап маманың белінен аяғымен орап, мойынан екі қолымен құшақтап алды.
«Мама, мен сенің қасыңда қалам, мені ешқайда жіберме, папам Мүслиманы алып кете берсін»,- деп жатыр. Өзі де әрең шыдап жүрген анам: «Айналайын! Жібермеймін, жібермеймін!» - деп оңай көне қойды. Мен бұл көрініске қарап, қызғанып та, өкініп те қалдым. Қызғанғаным, анам менен Ақырапты жақсы көреді, екен-ау, егер екеумізді бірдей көрсе, мені де неге судан көтеріп шығармады?- деп ойладым.Өкінгенім – арамыз екі жасқа жетіңкіремегендіктен бе,тату болып үнемі бірге ойнайтын Ақыраптың енді Ленинградқа бармайтыны айдан анық еді. Амал қанша,әкемнің сөзі Ақырапқа да, анама да өтпей қойды. Сөйтіп, Ақырап пен Есет мамаммен үйде қалып, біз – папам екеуміз Ленинградқа кететін болдық. Күздің қарасуық кезі. Үйіріп соққан жел өңменіңнен итеріп құлата жаздайды. Теміржол бойынан 40 шақырым жердегі Темір деген қаладан Жұрын станциясына қарай жол тарттық. Жол бойы әкем Ақыраптың ермей қалғанына, оның басында еремін деп сөзін беріп, артынан айнығанына өкініп келеді. Шамасы, айнып қала ма деп, менен де қорқатын болуы керек, әйтеуір» сөзінде тұрмау жақсы қасиет емес» дегендей бірдеңелерді айтып, маған үгіт жүргізіп келеді. Кешкі шам жағылатын уақытта Жұрынға келіп, бір үйге түстік. Келесі күні әкем поездың билетіне барып еді, билет болмай, тағы 2-3 күн Жұрында қонақтайтын болыппыз. Бұл хабар Темірдегі мамама жетіп, ол мені бір көріп қалу үшін бізді көруге келіпті. Мамамның бұл келісінен сескеніп, папам мені азғыруын күшейтіп жатыр. Мен әкем айтқандай, айнып қалмай, сөзімде тұру үшін артымда іздеп келген анама мүлде жоламай қойдым. Сондағы маған өкпелегенін анам әлі күнге ұмыта алмайды.
Кешкі алакөлеңкеде әкем екеуміз поезға отырдық. Бізді шығарып салуға келгендер ішінде мамам бар, перронда тұр. Терезеден қарап едім, мамамды аяп кеттім. Ол перронда жапа-жалғыз қалып кетіп бара жатқандай сезілді маған. Поезд жүрді, біз мамамнан бірте-бірте қашықтап барамыз. Көз ұшында анамның басындағы ақ орамалы ғана қалды. Менің шыдамым жетпей, жылап жібердім. Қой дегенде қоймадым, ешнәрсеге алданбадым. Сол кезде папам жүктердің арасынан қарынға салынған қуырдақты алып шықты да, маған аздап салып берді. Мен қуырдақты жеп, жылауды тоқтаттым, берген қуырдаққа тоймай, тағы сұрадым. Әкем маған алғашқыдан гөрі де аздау салып беріп, «Ленинградқа барғанда керек болады, үйден шықпай жатып жеп қоямыз ба?- деді. Анам кетерімізде бір қойдың етін сары майға қуырып, кептірілген қарынға салып берген екен. Сары майға бөгіп, тоңдап тұрған қуырдақ ауыздан айырғысыз болып шығыпты. Менің тағы жегім келді,бірақ енді бермейтінін сезіп,сұрамадым. Папамның өзі қуырдақтан татқан да жоқ, қарынның аузын байлап, орнына алып қойды. Мен сол кезде папама қуырдақтан қымбат еш нәрсе жоқ екен деп түсіндім. Ренжу ме, өкпе ме,не екенін өзім де білмеймін, наразылау қалыппен орныма жатып, ұйықтап қалдым. Таң ата оянсам, көп жылағаннан екенін немесе терезеден жел тигенін білмеймін, тамағым ауырып, дыбысым шықпай, сыбырлап қалыппын. Папамның зәресі қалмай, қорқып кетті. Бір кезде, қуырдақты лақтырамын деп, ала жөнелді. Кеше кешкіде ғана маған молырақ салып беруге көзі қимаған қуырдақты неге лақтыратынын түсінбей қалдым. «Дәмі ауыздан кетпейтін қуырдақтың папама қандай жазығы болды екен?»-деп ойладым. Әлде маған бермеу үшін басқа жерге апарып қоятын шығар деген ой келеді сонда. Кешікпей бір қарын қуырдақты терезеден лақтырып папам келді». Қуырдақ көгерген болар, сенің тамағың содан ауырған ғой, құрсын лақтырып жібердім» - деп, себебін түсіндірді. Мен өкініп қалдым, бірақ қарсы дау айтатын дәлелім де, шамам да жоқ болғандықтан үндемедім.
Кейін осы оқиға есіме түскенде, әкемнің балажандығына таң қалдым. Ленинградтан келгеннен кейін, мамама айтып едім, ол: «Марат бір-ақ күн ауырып құрөзектен өлетін болды ғой, папаң содан қорыққан болар» - деп, себебін түсіндірді. Папам мен мамамның Марат деген балсы сол біз кететін жылы алты айлығында тамағы ауырып, бір күнде қайтыс болып кеткен. Әкемнің алды-артын ойлауға шамасы келмей қуырдақты лақтырып жүргені, мен де Мараттың ауруымен ауырды ма деп қорыққан екен.
Ленинградта біз бұрынғы үйімізге келдік. Үйіміз-жатақхананың төртінші қабатындағы кең бір бөлме. Бұрын мамам бәріміз тұрғанда, бөлменің үлкендігі білінбейтін. Папам екеуміз қалғанда бөлмеміз өрескел кең болып көрінді. Сондықтан әкем оны ортасынан кітап сөрелерімен бөліп, бір жағына екі төсек, екінші жағына тамақ ішетін үстел қойдық .Мен балабақшаға баратын болдым. Әкем өзінің академиясына кетті. Таңертең екеуміз үйден бірге шығамыз, кешке бірге қайтамыз. Қайтып келе жатып, үйге жақын жердегі дүкеннен әкем маған күніге бір трюфель, (конфет) әпереді. Ленинградтың трюфельдері ол кезде үлкендігі баланың жұдырығындай болады да, оны түйірлеп сатады. Кейде әкем маған күнде әперетін трюфельді әпермей қояды. Себебін маған айтпай ма, айтса да мен түсінбеймін бе, білмеймін, әйтеуір сол кезде папамның түріне қарасам, ерні қоңырайып, көзінде мұң пайда болатыны есімде. Ол кезде «папам неге мұңайды» деп ойлайтын мен жоқ , «сенің қасыңда жүрмеймін деп, көшенің екінші бетімен жүремін. Тек кейін әкемнен еріксіз айырылып қалғасын ғана, Ленинградтағы кездерімізді есіме алып, «Қайран папам-ай, ақшаң болмай тұрғанда мазалап, түсінбей босқа өкпелеп, жаныңды қинаған екенмін-ау!» деймін.
Кейде әкемнің кешкі жиналыстары болады академияда. Ондайда ол мені бақшадан алып, академияға ертіп келіп, бір бұрышқа отырғызып қояды. Соның арқасында мен кішкентай кезімде Ленинград академиясын оның яфеттік тіл ғылымы институтын көрдім. Жер жүзіне атағы белгілі үлкен ғалым Н.Я.Маррды көрдім, ол шоқша сақал, шүңірек көз арықша келген шағын кісі еді. Сақалы мен шашының ағы мен қарасы тең болғандықтан ба, менің көзіме көкке бояп қойғандай көрінетін. Түсі суық, сөйлегені кейіп тұрғандай болып көрінетін маған. Содан болар папама: «сендер бәрің жиналып бір шалдан неге қорқасыңдар»,- дейтінмін. Әкем маған: «сен біздің қорқатынымызды қайдан білдің?»- десе, мен: «Ол сендерге қатты-қатты ұрсып жатқанда, біреуің қарсыласпай тыныш отырасыңдар, ал ол күлсе, бәрің қосыла күесіңдер», - деймін. Осы сөздерім кейін өзім институтта дәріс оқығанымда есіме талай түсетін. Сондағы түсінігіме талай күлдім. Түсі суық болғандықтан маған ұнамай жүрген Маррдың бір күні көзінен жас аққанша күлгенін де көрдім.
Әкем мені бақшадан алып, академияға ертіп келді. Қолыма, қағаз, бояу, қарындаштар беріп, бұрыштағы терезенің алдына отырғызып, терезенің күрең қызыл пердесімен тасалап қойды. Мен сурет салуға кірістім. Басталайын деп жатқан партияның жабық жиналысы екен. Партия ұйымының хатшысы жиналысты бастай бергенде, Марр тұрып, арамызда партияда жоқ адам бар, мен бастауға қарсымын десе керек.
Отырғандар аң-таң болып біріне-бірі қарап, ол кім дегендей болады. Сонда Марр «әне терезенің алдында отыр» деп, мені көрсетіпті. Сөйтіп жиналыстың алдында бәрі мәз болып күліп алыпты. Мен болсам, отырғандардың, әсіресе, Маррдың қатты күлгенін естісем де, маған күліп жатқанын сезбей отыра бердім.
Біз тұратын үй төрт үйді біріне-бірі тіркеп салған шаршы тәрізді еді.Әкем осы үлкен үйдің бәрі бұрын бір адамның үйі екенін айтқан еді және сол үйдің орталық жағында үй иелері де тұратын. Олардың кім екенін мен білмеймін де, көрмеймін де. Менің танитыным сол үйдің менімен құрдас Вова деген баласы мен Вованың әжесі. Олар екеуі де мені жақсы көреді. Бақшадан келген соң мен үнемі Вовамен бірге ойнаймын, әжесі маған клюква киселін немесе сүттен жасалған кисел, өзі пісірген тәтті нандарын сыйлады. Бір күні Вова мені туған күніне шақырды. Барсам, бір-екі әйел және мендей ұлдар мен қыздар отыр екен. Мені көріп Вованың әжесі: «біздің Японочка да келді», - деді. Мен тұрып: «мен японочка емеспін, қазақпын», - дедім. «Әрине-әрине, сен киргизкасың, жай түрің японочкаға ұқсағасын ғой»,- деді Вованың әжесі. Мен сол күні бір түрлі ой үстінде болдым. «Бұл қалай, әлде менің мамамның қырғыз екенін біле ме екен?» деген ой келді. Үйге келгеннен кейін барлығын папама айтып бердім. Папам: «японочка дегені сені мақтағаны ғой оған ренжіме, ал киргизка дегені патша заманында қазақ пен қырғызды бір ұлт деп қараған, бұл ескі түсініктің қалдығы ғой. Сендердің заманыңда қазақ өзінің ел екенін танытады әлі»,-деді. Оның болашаққа деген үміті менің де көңіліме қонып, берік сенімге айналды. Тағы бір күні Вованың әжесі өз немересін мақтап, басынан аяғына дейін сипаттап шықты, Вова оған көтеріліп қалды. Қалай айтқанымды білмеймін, әйтеуір, «мен қандаймын?» дедім. «Сен де жақсысың,- деді Вованың әжесі маған күле қарап, тек аяғыңның бұлшық еттері шаруа қызының аяғына тән». – Мен сөздің мақтау екенін, не жамандау екенін анық түсіне алмадым, бір түрлі төмендеп қалдым. Үйге келіп: «Папа,менің аяғым неге жаман болды екен? – дедім. Папам: «саған оны айтып жүрген кім? Аяғыңның несі бар?» -деді. Мен Вованың әжесінің сөзін айтып бердім. Маған кейіп тұрғандай болып, әкем менің аяғымды арашалап, бірдеңелерді айтты.
Мен ол сөздерді түсінбедім бе, аяғым туралы пікірімді өзгертпедім де. Әкемнің сондағы маған айтқан ұзақ әңгімесінен менің есімде қалғаны,шаруа қызы мен ақсүйектің қызын салыстырған мысалдары ғана. Әкемнің маған айтайын деген ойын ол кезде, түсінбесем де, тіл-әдебиет факультетінде оқып жүргенде бір-ақ түсіндім. Шамасы әкем сол кезде маған сұлулық туралы түсінік беру үшін Чернышевскийдің пікірін пайдаланған екен-ау деген ойға келдім. Жалғыз бұл әңгіме ғана ма? Әкем сол кезде менің талай балалықпен қойған сұрақтарыма ғалымға негізделген жауап береді екен-ау! Жердің қалай жаратылғаны,ең алғашқы адамның қалай пайда болғаны,сөйлеу тілін кім ойлап шығарғаны туралы сұрақтарыма әкемнің берген жауаптарын ұмытпай есімде сақтап қалып,кейін оқыған кітаптарым мен ұстаздардың дәрістерінен танып отырдым.
Әкемнің бірге оқитын жолдастары және басқа таныстары мені көріп, «шешесі жоқ болар» деп ойлап қалған екен. Кейін шешемнің елде екенін білген кезде әкеме таңданып, мұнысы қалай?» - деп түсіне алмапты. Шынында да осы күні ойлап қарасам, әкем сол кезде отыздан жаңа ғана асқан жап-жас жігіт екен, соған қарамай, өзін-өзі күтуге жарамаған жас баланы соңына ертіп бейнетін көтергені оның балаға деген әкелік қамқорлығының күштілігінен ғой. Ең үлкен баласы болғандықтан, мектепке бару алдында арнайы дайындық тәрбие қажет екенін түсініп, қолынан келгенін істегені ғой деп ойлаймын. Соның арқасында, мен мектепке, үлкен біліммен келдім. Әкем балалар кітапшаларын сатып әкеліп, әуелі өзі оқып беріп жүретін. Бірте-бірте сол кітаптарды өзім жүргізіп оқитын болып кеттім. Ленинградтың барлық музейлерін аралап көрдім, кинотеатрларға бардым. Сурет салуды, кесте тігуді үйретті, неміс тілінде аздап сөйлесе алатын болдым. Өкінішке орай, әкемнен ерте айрылып қалдым.
Біз Алматыға 1932 жылдың аяғы, 1933 жылдың басында келдік. Әкем ҚазПИ-де кафедра меңгереді, профессор, Наркомпроста қызмет істейді, Каз.филиалда бөлім меңгереді, КазЦК мүшесі, белгілі қоғам кайраткері.
Алматыда тұрған кезімізден менің есімде қалғаны, әкем жалғыз ғылым, білім, оқу емес, өнерге де, өнер адамына да үлкен қамқорлық жасайтын, оларды құрметтейтін.
Біздің үйде сол кезде рояль бар еді, сол рояльда Брусиловский жиі ойнап тұратын. Оның «Қыз Жібекті» жазып жүрген кезі болса керек, әйтеуір қай әнді қай жерде пайдалану қажет екенін әкемнен ақылдасып отыратын. Әкем әрбір жаңа спектакль басталарда, сахнаға шығып кіріспе сөз сөйлейтін. «Шұға» пьесасының премьерасында шымылдық ашылмай тұрып, әкемнің сөз сөйлегені әлі есімде. Мұхтар Әуезовтің, Бейімбет Майлиннің отбасымен жазғы демалысты бірге өткізетін едік. Күләш Байсейітова, Құрманбек Жандарбеков, Серке Қожамқұловтар біздің үйдің жиі келетін қонағы еді. 1937 жылдың күзі осының барлығын көзден де, көңілден де сылып тастады.
Осы күзде мен төртінші сыныпта оқитынмын. Қарашаның он үші күні Асқар туды. Әкемнің қолы тимейтін болғандықтан, көбіне анама тамақ таситын Ақырап екеуміз едік. Асқарға қоятын ат іздеп әуреленетін де біз едік. Карашаның он тоғызы күні кешкі төрт-бестерде сабақтан келсем, анам перзентханадан шығыпты. Әкем жаңа туған Асқар мен анамды үйге алып келіп, өзі ҚазПИ-ге кешкі дәрісіне кетіпті. Әжем (мамамның шешесі) ас үйде үлкен самаурынды қайнатып қойып, әкемді күтіп жүр екен. Дәл сол күні бізді бақытсыздық күтіп түрғанын қайдан білейік, әкем келісімен үйімізге толатын шаттықты, тойды ойлап, қанатымды қомдап, шаттығым кеудеме сыймай, ұшып кете жаздап жүрмін. Бір кезде есік қағылды. Мен жүгіріп барып есік аштым. Екі адам келіп әкемді сұрады, мен жөнімді айттым. Әкемнің кабинетіне кіріп отыруларына болатынын айттым. Сұр киімді екеу менің сөзіме құлақ асқан да, жауап берген де жоқ. Ойымда еш нәрсе жоқ, анамның қасына барып, інімнің бетіне қарап отырып қалдым. Біз кезде басқыштан біреудің көтеріліп келе жатқанын естіп жүгіріп шықтық. Осы кезде әкемнің дем алған дыбысын танып, есіктің кілтін бұрай беріп едім, есік алдындағы екі адам білегіме шап беріп жабысып, мені кейін серпіп тастады. Тұла бойым дірілдеп кетті. Бұрын-соңды білмеген таныс емес сезім пайда болды маған. Сол кезде әкем келді, кабинетке кірді, екі адам соңынан ерді. Біраз уақыттан соң әкем әуелі анамды, содан кейін бәрімізді қасына шақырды. Әлгі келгендердің біреуі жазып отыр, біреуі үйді тіміскілеп тінтіп шықты. Әкемнің партбилеті, КазЦК-тың значогі үстелде жатыр. Тісіміз-тісімізге тимей қалшылдап тұрмыз, бірақ жылаған жоқпыз, ешнәрсені түсініп те тұрған жоқпыз. Біздің ішімізде Есет қана: «папа, мыналар саған не деп тұр?» деп дауысын шығарып жылап жіберді. Папам Есетке жауап беріп: «бұлар мені жау деп тұр, кімнің жау екенін көрерміз!» – деді аналарға ызғарлана сөйлеп, орыс тілінде. «Жау» деген сөздің әкеме қандай қатысты барын түсінбесем де, сартылдап сокқан жүрегім мен қалшылдаған денеме ие болар емеспін. Әкемді алып кетті, біз қала бердік. «Қарап, тексеріп босататын шығар, әкелеріңнің кінәсі жоқ қой», - деді мамам.
Біз үміттенеміз. Бір күні үйімізге әкемнен хат келді. Онымен кездесу үшін кімге қалай жолығу қажет екенін, тергеушісінің аты-жөнін, телефонын жазыпты. Қуаныштың шегі жоқ, бұл бір жақсылық деп, ойладық. Бардық. Әкемізді көрдік, содан төрт ай бойы жеті сайын көріп тұратын болдық. «Ендігі хабар өзімнен болады, бұл араға енді келмеңдер», - деді әкем төрт айдан кейін. Бізге ол сол күні бір түрлі қуанышты болып көрінді. Ертеңіне Ақырап екеуміз тергеуші – Мавмодовтың кабинетіне телефон соқтық. Ол Ақыраптың даусын танып; әкеңе он жылға үкім шығарылды, бір ай шамасында өзінен хабар келуі мүмкін», - деді.
Қуанып үйге келдік, жазықсыз екенін білсек те, он жылға риза болдық. Арада үш күн өтті. Тағы сөйлесіп көрейік деген ой келіп, бұл жолы телефонды мен соқтым. Бұрынғы таныс тергеушінің дауысы емес, басқа дауыс бізге ұрсып, «тергеу біткен жоқ, ендігәрі телефон сокпаңдар», - деп жауап берді. Бар көргеніміз осы болып қала бердік. Қайғылы күндер басталып кетті. Біз ешкімнің үйіне бұрынғыдай бармаймыз. Бізге көмектескісі келетін бірен-саран адамдар ұрланып түнде келеді.
Мектепке не дүкенге кетерімізде анам: «бұрынғыдай ешкімге жетіп барып амандасып жүрме, көрсең де көрмеген бол, ешкімге зиянымыз тимесін», - деп ескертіп жібереді.
Бір күні ҚазПИ-дің маңайынан төртінші курстың студенті Әдианы көріп қалдым, мен ағашты айналып қаша жөнелдім, байқамай арыққа құлап қалдым. Әдиа мені тұрғызып, үстімнің қарын қақты. Бетіне қарап едім. Көзіне жас келіп тұр екен. Мен де, ол да іштей түсінісіп, тіл қатпай ажырастық.
Жылдар өтіп жатты. Әкем оралмады, күткен хабарымыз да келмеді. Бірақ, әкемнің асыл бейнесі маған жол сілтеп, жөн көрсететін болды. Сын сағаттарда мен өр істің шешімін әкемнің көзқарасымен қарап, шешетін болдым. «Жақсы әке балаға қырық жыл азық'» деген мақал бар ғой. Менің әкем де маған және менің іні-сіңлілеріме «қырық жыл» азық, болды. Жүрегімізде қалған жарқын бейнесі көлеңкелі күңгірттен бізді қатып, түзу жолға салып жүрді. Бірақ«папамды неге жау деді?» деген сұрақ ішімде үнемі арпалысып, жауабын таппай жүрді. Содан болу керек, жасым он төртке келгенде бір-екі шумақ өлең жазып, оны Ахаңа (әкемнің інісі) көрсеттім, ол өлеңім мынау еді:
Бұлқынып, жүрек тулап, көне алмай тұр.
«Әкең жау» деген сөзге сене алмай тұр.
Орыны қас пен достың ауысты ма,
Жауабын бала ақылы бере алмай тұр!
Жау деген болмай ма екен жалмауыздай,
Каскүнем, қара ниет, қаны мұздай.
Адал жанды «жаусың» деп жала жапса,
Ет-жүрек жарылмай ма сыздай-сыздай!
Ахаң өлеңді оқып алды да, маған қарап: «Әкең де он төртінде өлең жазып, ол өлеңі газетке жарияланып кеткен екен. Кім біледі? Кейде сондайдың зияны тиді ме деп те ойлаймын! Саған айтарым, өлең жазу үшін адам көп білу керек. Сондықтан, оңың мен солыңды танып алмай тұрып, өлең жазушы болма!» – деді. Мен содан былай қарай өлең жазбайтын, жазсам көрсетпейтін болдым. Өлеңімнің мазмұнына қарап, Ахаңның мені сақтандыруы сол кез үшін заңдылық еді, мен оны түсіндім.
Қазір сол бала кезден бастап әділдік-шындық іздеп тулаған жүрегімнің «Менің әкем кім?» деген сұрағына, «Әкең жау емес, адал адам» деген жауапты кешігіп келсе де, келгеніне ризамын!
(Шығармалармен естеліктер. Қ.Жұбанов. 170-184 бб)
